خلاصه گزارش تحلیلی رسته های پایه شهرستان چاراویماق

تاریخ نگارش : 99/06/15

گرد آوری و تالیف :

نام مسئول نهاد پیشرفت : آیت شاهی

نام مسئول اقتصاد و اشتغال : داود داداشی

مشخصات اجمالی شهرستان:

شاخص	مقدار
جمعیت کل(نفر) سال 95	31071
سهم از جمعیت کل استان (درصد)	7.9
مساحت شهرستان (کیلومتر مربع )	3208
سهم از مساحت استان	7.2
تعداد کل جمعیت شاغلین شهرستان (نفر )	10841
تعداد کل جمعیت بیکاران شهرستان (نفر )	1650
نرخ بیکاری(درصد )	13.18
میزان اشتغال ناقص (درصد)	20
نرخ مشارکت اقتصادی(درصد )	44
نرخ باسوادی(درصد )	74.49
جمعیت شهری (درصد)	19.6
جمعیت روستایی (درصد )	80.4
میزان مهاجرت از شهرستان (نفر )	2090
میزان مهاجرت به شهرستان (نفر)	426
تولید ناخالص داخلی شهرستان (میلیارد ریال) با نفت
تولید ناخالص داخلی شهرستان (میلیارد ریال) بدون نفت
سهم شهرستان از تولید ناخالص داخلی استان (بدون نفت)
سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی شهرستان (درصد)	64
سهم بخش کشاورزی شهرستان از تولید ناخالص داخلی بخش کشاورزی استان	15
سهم بخش صنعت از تولید ناخالص داخلی شهرستان (درصد)	22
سهم بخش صنعت شهرستان از تولید ناخالص داخلی بخش صنعت استان	4
سهم بخش خدمات از تولید ناخالص داخلی شهرستان (درصد)	14
سهم بخش خدمات شهرستان از تولید ناخالص داخلی بخش خدمات استان	2
تعداد شاغلین بخش کشاورزی (نفر )	8131
تعداد شاغلین بخش صنعت (نفر )	542
تعداد شاغلین بخش خدمات  (نفر )	2168
شاغلین بخش کشاورزی از کل جمعیت شاغلین شهرستان (درصد )	75درصد
شاغلین بخش صنعت  از کل جمعیت شاغلین شهرستان (درصد )	5 درصد
شاغلین بخش خدمات  از کل جمعیت شاغلین شهرستان (درصد )	20 درصد

معرفی شهرستان

چار اویماق از شهرستان های استان اذربایجان شرقی بوده که در سال 1380 از شهرستان هشترود جدا و به عنوان یک شهرستان با مرکزیت شهر قره آغاج تبدیل گردید. محصول محوری آن گندم بوده که در استان به عنوان انبار غله مطرح می باشد .

در خصوص وجه تسمیة چاراویماق روایات متعددی ذکر شده است که بنابر یکی از معروفترین آنها نام منطقه چاواویماق در زبان ترکی “چاو” به مرور زمان به “چار” تغییر یافته است. چاو به معنی پول بوده و “اویماق” به معنی کندن و یا ضرب بوده که ترکیب آنها یعنی محل ضرب سکه و پول است.

این شهرستان  در شمال غرب فلات ایران و جنوب استان آذربایجان شرقی قرار دارد که از شرق با شهرستان میانه، از شمال با شهرستان هشترود ، از غرب با مراغه و از جنوب با شهرستان ماهنشان استان زنجان و شهرستان تکاب استان آذربایجان غربی همجوار است. مساحت کل شهرستان 3208 کیلومتر مربع و 7 درصد مساحت استان را به خود اختصاص داده است  از لحاظ وسعت در رده چهارم استان قرار دارد.

این شهرستان ازنظر ژئومورفولوژی یک ناحیه کوهستانی مرتفع با پستی وبلندیهای متعدد میباشد. رشته کوههای اربط و تخت سلیمان بهعنوان یکی از عوارض مهم کوهستانی استان در جنوب آن قرارگرفته است. این شهرستان دارای تابستانهای معتدل و خنک و زمستانهای طولانی و پربرف میباشد میانگین بارندگی سالانه شهرستان 310 میلی متر و میانگین دما 15 درجه بوده و  تعداد روزهای یخبندان 90 روز می باشد.

جدول تقسیمات کشوری براساس سرشماری های سال 95

شهرستان	تعداد شهر	تعداد بخش	تعداد دهستان	فاصله از مرکز استان	تعداد ابادی های بدون سکنه	تعداد ابادیهای دارای سکنه زیر 20 خانوار	تعداد ابادیهای دارای سکنه بالای 20 خانوار
چاراویماق	1	2	6	180 کیلو متر	37	78	133

هما نطور در جدول ابتدایی  آورده شده است غالب جمعیت شهرستان(80.4) ساکن در روستا هها  می باشد که برخی روستا هها مانند اورتاسو جمعیتی بالغ  بر 1200 را در خود جای داده است.

بررسی سهم اشتغال شهرستان در سه حوزه خدمات و صنعت و کشاورزی این شهرستان نشان می دهد غالب درآمد مردم به دلیل وجود سرمایه های طبیعی مناسب(اراضی یکپارچه دیم ومراتع گسترده)ادر حوزه کشاورزی و دامداری  بوده که بیش از 75 درصد سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است که بیشتر درحوزه زراعت بصورت دیم(گندم و نخود ) و دامداری  (دام سبک) می باشد و در مرحله بعد دام سنگین و زنبورداری و باغداری و فرشبافی قرار دارد.

شهرستان چاراویماق از قطب های مهم کشاورزی بویژه در تولید گندم و نخود در استان  آذربایجانشرقی می باشد. این شهرستان از نظر سطح زیر کشت کل اراضی رتبه هشتم استان و  از نظر سطح زیر کشت اراضی دیم رتبه چهارم استان را دارا می باشد. مجموع اراضی سطح زیرکشت اعم از آبی و دیم  110511 هکتار بوده (86000 هکتار دیم و 4511 هکتار آبی و نیمه آبی و 20000 هکتار آیش ) می باشد.

تولید برخی  محصولات باغی به دلیل وجود رودخانه دایمی  آیدو غموش و سایر رودخانه های فصلی شهرستان انجام می گیرد ولی با توجه به اینکه باغداری در موضوع بهره وری اقتصادی  پروسه ایی زمان گیر بوده (حداقل 2 الی 3 سال ) و از طرف دیگر وابستگی شدید به منابع آبی این بخش  و کمبود منابع آبی دایمی در شهرستان و وجود روز های سرد زیاد در طول سال این حوزه امکان  توسعه ای کمتر در شهرستان دارد  و به همین دلیل پراکنش آن محدود به دو دهستان(چار اویماق شرقی و جنوب شرقی) می گردد کل مساحت باغات مثمر شهرستان 875 هکتار و غیر مثمر 325 هکتار می باشد. محصول عمده باغی شهرستان سیب بوده که 525 هکتار از اراضی  باغات شهرستان وحدود 60 درصد سطح کل باغات مثمر شهرستان را به خود اختصاص داده است . سایر محصولات باغی نظیر گردو، گلابی، زردآلو، بادام، انگور، سنجد و گل محمدی نیز  در این منطقه وجود دارد که درحد تامین بخش کوچکی از معیشت روستاییان می باشد.

در حوزه دامداری شهرستان چار اویماق  به دلیل برخورداری 150000 هکتار مراتع (3000 درجه یک و 75000 درجه دو 45000 درجه سه) با تولید 42300 تن علوفه که حدود 47 درصد وسعت شهرستان را بخود اختصاص می دهد  347000 راس ( 95 درصد دام سبک و 5 درصد دام سنگین) را در خود جای داده است که به عنوان منبع اصلی درآمد مردم بعد از گندم می باشد. در کنار دامداری وجود این مراتع و اقلیم خاص این منطقه در برخی از دهستانهای شهرستان (چار اویماق مرکزی و  جنوب غربی و جنوب شرقی ) فعالیت زنبورداری(30000 کلنی) نیز به چشم می خورد که سالیانه 240 تن عسل از این کلنی ها برداشت می گردد.

وجود چشمه های  آبگرم روستای مشنگه و آبگرم در این شهرستان و چشمه اسرارآمیز پیرسقا به عنوان جاذبه های گردشگری این شهرستان مطرح می باشد ولی با توجه به نبود زیرساخت های اولیه در این مناطق بهره برداری چندانی در این حوزه صورت نمی گیرد.

فرشبافی و بافت گلیم و جاجیم و جوراب های پشمی از صنایع دستی شهرستان بوده که بخصوص در مناطق روستایی انجام می گیرد . بافت فرش ابریشم از مهارت اصلی زنان شهرستان بوده که در بعضی از روستاهها به عنوان فعالیت جانبی در کنار کار کشاورزی به آن پرداخته می شود.

شهرستان چاراویماق از لحاظ مواد معدنی بسیار غنی بوده و جزو مناطق بیستگانه کشور می باشد براساس آمار موجود تعدا 62 معدن در شهرستان وجود دارد 11 تعداد  مورد آن فعال می باشد که از این حیث در استان رتبه اول را دارا می باشد  این معادن تقریبا در تمامی نقاط شهرستان پراکنده می باشند و بیش از 30 نوع ماده معدنی فلزی و غیر فلزی و ساختمانی از قبیل انواع معادن گچ ،نمك، سنگهای ساختمانی و تزئینی، سیمان سفید، منگنز، سلیس، فلدسپات، تالك، کائولین، خاک چینی، میکا، مس، روی، سرب، آهن، نقره، آهك، آذبست، ذغال سنگ(کك) کواتزیت، ذخایر فلزی و منابع خاکرس و… به وفور و با ذخیره بسیار بالا در شهرستان وجود دارند.که اکثر مواد استخراج شده به دلیل نبود واحدهای فرآوری بصورت خام از شهرستان به استانها دیگر خارج می گردد. که تنها 4 واحد صنعتی(3 واحد گچ و یک واحد تولید کنسانتره آهن) در حوزه فراوری این مواد فعال می باشند.

ساختار اجتماعی و اقتصادی شهرستان

بررسی ساختار اقتصادی و درامدی شهرستان نشان می دهد حتی در نقاط شهری این شهرستان که محوریت اشتغال و دارمد مردم در حوزه کشاورزی بوده و حوزه خدمات و صنعت سهم ناچیزی در اقتصاد و معیشت مردم دارد حتی در نقاط شهری این موضوع کاملا مشهود بوده و در حقیقت نقاط شهری این شهرستان نیز بصورت شهر روستا بوده و مردم به کار کشاورزی مشغول می باشند.

مردم منطقه چاراویماق عموماً به زبان ترکی آذربایجانی تکلم میکنند، در قسمتهای جنوب غربی به ویژه در روستای گویجه قلعه گویش موصولانلو یا موصیلانی رواج دارد. شیوه سکونت و زندگی در چاراویماق تنوع جالبی دارد. برخی روستاها متمرکز برخی به صورت طولی و در کنار رودخانه ها سکونت دارند. عده محدودی هم زندگی عشایری دارند. چادرنشینی عشایر تنها در ییلاقات است و در قشلاق از ساختمانهای قابل سکونت دائمی استفاده میکنند. پوشش مردم به ویژه در بین جوانان در طی سالهای گذشته تغییرات بسیاری داشته هرچند هنوز عمده ترین شیوه پوشش زنان سنتی میباشد؛ اما افزایش ارتباط بین روستا و شهر افزایش سطح عمومی تحصیلات افزایش ضریب نفوذ رسانه و… عمده ترین عوامل مؤثر بر تغییرات سبک زندگی مردم بوده اند. مردم شهرستان ازنظر ارتقاء سطح تحصیلات در سالهای اخیر حرکت بسیار خوبی داشته و امیدواری را به تأمین نیروهای متخصص بومی بیشتر کرده است. ایلات و طوایف مختلفی در این شهرستان زندگی می گنند که عبارتند از طوایف مستقل کورانلار یا گورکانلو در چاراویماق جنوبشرقی و ایل شاهسون که در دهستان چاراویماق جنوب شرقی میکنند و حیدرلو در چاراویماق جنوبغربی ییلاق و  ، حاج علیلو در چاراویماق مرکزی قشلاق سکونت دارند.

مردم منطقه تابع دین اسلام و مذهب شیعه اثنی عشری میباشند.شیوه سکونت و زندگی در برخی روستاها متمرکز، در برخی به صورت طولی و زندگی در کنار رودخانه ها رواج دارد و تعداد محدودی نیز سکونت عشایری دارند .

ساختاری مشاغل شهرستان بصورت 75 درصد کشاورزی و 20 درصد خدمات و 5 درصد در حوزه صنعت می باشد. حوزه مشاغل خدماتی غالبا به منظور رفع نیازهای مختلف مردم بخصوص در نقاط شهری و روستاهای بزرگ مستقر بوده است .حوزه صنعت نیز غالبا در موضوع معادن شهرستان و چند واحد صنعتی در ناحیه صنعتی شهرستان محدود می گردد و با وجود پتانسیل های بالا در حوزه معدن سهم ناچیزی از اشتغال شهرستان را به خود اختصاص داده است .

بعضا برخی تقسیمات سیاسی مناطق خود موجب عقب افتادگی منطقه می گردد چرا که به طور مثال بسیاری از صنایع به مراکز شهرستان های اطراف  معطوف می گردد و جدا شدن بخشی از این  شهرستان ها و تبدیل شدن آن به شهرستان جدید در کنار نبود زیرساخت و منابع لازم موجب عدم توسعه یافتگی این شهرستان های جدیدالتاسیس بخصوص در حوزه صنعت می گردد.

اما حوزه کشاورزی _ رسته های دام سبک و سنگین _ کشت غلات و حبوبات و در مرحله بعد زنبورداری و باغداری اصلی ترین منابع تامین سبد معیشتی خانوارهای این شهرستان را به خود اختصاص می دهد. حوزه زراعت  این شهرستان غالبا بصورت دیم بوده که که بالغ بر  106000  هکتار می گردد و غالبا به کشت گندم (75000 هکتار)، نخود(6950 هکتار) ، جو( 2500هکتار) ،عدس (50 هکتار)  علوفه و یونجه دیم (1500 هکتار )و آیش (20000)  اختصاص می یابد.

بررسی روند تعییرات جمعیت و مهاجرت

بررسی مسایل جمعیتی شهرستان نشان از یک کاهش نسبی در سالهای اخیر را نشان می دهد جمعیت این شهرستان در سال 85 بالغ بر 34665 نفر بوده که در سال 95 به 31071    نفر کاهش پیدا کرده است و غالبا کانون مهاجرت علاوه بر شهر قره آغاج  از روستاهای آغ زیارت-آغبلاغ کرانلو-قرمزی بلاغ-دوه یاتاقی کرانلو –چپقلو، اتفاق می افتد.

نمودار زیر تغییرات جمعیت شهرستان را طی سالهای 75 تا 95 را نشان می دهد که این کاهش جمعیت بین سالهای 75تا 85 شدت بسیار زیادی داشته که ناشی از کمبود امکانات در شهرستان و وجود و تمرکز امکانات در مناطق شهری بوده و مقصداکثر این مهاجران تهران-کرج و قم بوده است. اما در سالهای اخیر به دلیل شرایط زندگی سخت در شهرها و مشکلات اقتصادی و ورود برخی امکانات به روستاهها این نرخ مهاجرت را کاهش داده است. ولی در حالت کلی نرخ رشد جمعیت شهرستان همچنان منفی بوده ودر سال 90 تا 95  حدود منفی 1.2 می باشد.

 عوامل اصلی  این مهاجرت ها  ناشی از مکفی نبودن درآمد خانوار های روستایی(60درصد) و یا به منظور پیدانمودن شرایط زندگی بهتر (20درصد)و جذابیت محیط شهری و یا پیروی از خانواده (20درصد) می باشد.

بررسی میدانی و مصاحبه با افراد محلی نشان می دهد پدیده جدیدی در شهرستان طی سالهای اخیر بوقوع پیوسته و آن هم افزایش جمعیت شناور و فصلی در ماههای گرم سال می باشد؛ بگونه ای که مهاجرین فصلی وارده به شهرستان ( اکثراً روستاها)سبب افزایش جمعیت شهرستان از  31000  به حدود دوبرابر می گردد. همین مسأله سبب افزایش نیاز آبی شهرستان شده و به تنش آبی در منطقه دامن می زند. در عین حال این جمعیت شناور بجهت تفاوتهای فرهنگی، انواع آسیبهای اجتماعی

 نظیر نزاع و درگیری و تغییر هویت روستایی  را به همراه آورده است  و خود نیز به یک عامل مهاجرت در شهرستان مبدل گردیده است.

روند  سهم اشتغال بر حسب درصد در بخش های مختلف اقتصادی شهرستان

نمودار فوق تغییرات وضعیت ساختار مشاغل در سال های 75 تا 95 را نشان می دهد آنچه از نمودار و  جدول دیده می شود سهم اشتغال در شهرستان به دلیل مهاجرت برخی بهره برداران حوزه کشاورزی روند نزولی داشته و توسعه برخی مشاغل خدماتی  و تمایل افراد به فعالیت های خدماتی موجب رها کردن برخی فعالیت های کشاورزی گردیده که این امر نیز سهم اشتغال را در حوزه کشاورزی کاهش و سهم خدمات را افزایش داده است. از طرف دیگر یکی دیگر از عوامل  نزولی بودن اشتغال در حوزه کشاورزی را می توان ناشی مهاجرت بهره برداران کشاورزی (غالبا ساکنین روستاهها)ا به دلیل  نبود برخی زیر ساخت حیاتی  و بهره وری پایین این بخش و  خشکسالی  پیاپی در سالهای 75 تا 90 را بیان نمود که نمودار تغییرات جمعیت و شیب کاهش جمعیت شهرستان بخصوص در مناطق روستایی موید این مطلب می باشد وسهم اشتغال در حوزه صنعت نیز که بیش از 90 درصد در حوزه معادن می باشد پس از تبدیل شدن به شهرستان اندکی افزایش پیدا کرده ولی هم چنان بسیار پایین می باشد. چرا که که برخی زیرساخت های اولیه سرمایه گذاری در این بخش  تامین نگردیده است و از طرف دیگر در زمان جدا شدن این منطقه از بخش هشترود اکثر واحدهای سنتی در سایر بخش مستقر بوده و در این بخش به جز چند معدن واحد صنعتی خاصی وجود نداشته است.

سهم اشتغال شهرستان در بخشهای مختلف اقتصادی به تفکیک جنسیت

میزان اشتغال به تفکیک جنسیت در حوزه کشاورزی جامعه زنان را اندکی بیشتر از سایر حوزه به خود مشغول ساخته که چرا زنان در حوزه کشاورزی در کنار مردان نیز فعالیت می نمایند . حوزه اشتغال مناطق شهری چاراویماق نیز با توجه به اینکه صنعت خاصی در شهرستان وجود ندارد بیشتر تکیه برکشاورزی داشته و از این طریق امرار معاش می نمایند و موضوع دیگری نیز که مطرح می باشد فعالیت مشترک افراد در دوحوزه خدمات و کشاورزی در مناطق شهری می باشد یعنی در فصول غیر کشاورزی در حوزه خدمات و در فصول کشاورزی همان افراد  به فعالیتهای کشاورزی می پردازند و بنایراین درصد سهم خدمات بخصوص در فصول کشاورزی کاهش پیدا می کند و سهم بخش کشاورزی افزایش  پیدا  می کند  چرا که این حوزه برای فرد با اهمیت و مقرون به صرفه تر از بخش خدمات می گردد .

اشتغال بخش کشاورزی

مجموع	مرد	زن
238744	75%	25%
2019	90%	10%
6112	85%	15%

اشتغال بخش صنعت

مجموع	مرد	زن
471794	80%	20%
412	90%	10%
130	95%	5%

اشتغال بخش خدمات

مجموع	مرد	زن
476607	65%	35%
1247	75%	25%
921	85%	15%

معرفی حوزه های اقتصادی در شهرستان

 همانطور که در بخشهای قبل بیان ردید حوزه اقتصادی شهرستان در سه حوزه صنعت خدمات و کشاورزی دسته بندی می گردد که حوزه کشاورزی بیشترین سهم را بخود اختصاص می دهد  عمده تولید این حوزه گندم انواع محصولات دامی ، حبوبات (نخود و عدس) و سر درختی باغات (سیب ،زردالو و گردو ) می باشد . اما در کنار این ظرفیت حوزه معادن نیز از پتانسیل بالایی در شهرستان داشته ولی نتوانسته سهم چندانی از اشتغال را به خود اختصاص دهد.مطالعه اسناد بالا دستی نیز محور توسعه شهرستان را در حوزه کشاورزی صنایع وابسته بخصوص حوزه  دامداری  و هم چنین توسعه معادن شهرستان می داند.

نقشه فوق وضعیت و درصد اشتغال دهستانها در مشاغل روستا را نشان می دهد بر این اساس با توجه به ساختار اشتغال موجود درمنطقه که غالبا بیش از 80 درصد در حوزه کشاورزی بوده ، اکثر دهستانها در هر سه رسته دام سبک و گندم و نخود با تفاوت های جزیی سهم اشتغال و سبد معیشتی بهره بردار حوزه کشاورزی را تامین می نمایند و نکته ایی که در این درصد ها باید  مد نظر داشت این است که برخی افراد در هر سه رسته در یک روستا فعال می باشند.

در برخی دهستانها مانند دهستان چار اویماق شرق ومرکزی کشت های آبی مانند باغداری و تولید محصولات آبی زراعی به دلیل عبور رودخانه دایمی آیدغموش وجود دارد که سهم ناچیزی را در حوزه اشتغال شهرستان دارد. در دهستانهای جنوب شرقی و قورچای شرقی و ورقه برخی از فعالیت معدنی و کارخانه های گچ در این مناطق سهم جزیی از اشتغال در منطقه را به خود اختصاص داده است.

با توجه به وجود ساختار فعلی موجود در کسب و کار شهرستان و فعالیت بصورت منفرد و عدم وجود پشتیبانهای تولید بخصوص در حوزه کشاورزی و کمبود سرمایه اجتماعی در زمینه ایجاد شبکه محلی و روابط نامنظم بین حلقه های زنجیره ارزش بخصوص در حوزه تولید منجر گردیده بهره وری تولید کاهش و معیشت مردم با شکل مواجه شود. با توجه به نحوه بهره برداری و استفاده از منابع منطقه در صورت ادامه روند فعلی اقتصادی منطقه ضعیفتر شده و چالشهای اجتماعی و فرهنگی از جمله مهاجرت از روستاها به شهرها و رها شدن روستاها و تشکیل حاشیه نشینی در اطراف شهرهای بزرگ تشدید میشود.

بنابراین در وهله اول باید سرمایه اجتماعی به منظور فعالیت شبکه ایی و محلی بهبود یابد تا بتوانیم روابط منطقی بین حلقه مختلف زنجیره ارزش در رسته مختلف شهرستان ایجاد گردد.